Санаты

Ж.с.д.VI–VIII ғғ. Қарақыстақ бейіті түркі заманың элиталық ғибадатқанасы, табылған алтыннан жасалған жапсырма жиектеме. Пішінітөртбұрышты. Жапсырманың төртбұрышында бекітуге арналған тесіктері бар, қабырғалары ұзындау келген дөңестермен бедерленген. Бедерлердің саны отыз жеті. Жиектеменің ішінде геральдикалық қалыпта, қанаттары көкке көтерілген, басының кішкене бөлігі сынған құс бейнелеген. Қанаттарының ұштары рельефтік сызықтармен берілген. Бұл құс денесінің жоғарғы жағын айқындап, ақырын ғана құйрық жағына өтеді.

Ж.с.д VIII–IX ғғ. Жайсан ғибадатханасындағы ескерткішінен табылған жүзік жерленген адамның әлеуметтік мәртебесін көрсетеді, бет жағы домалақ келген ою-өрнексіз жасалған.

Ж.с.д III–II ғғ. Теңлік қорғанынан табылған жұқартылған металдан ойылған құйма әшекейлерде тігуге арналған тесігі бар өсімдік мотивтері бар (жапырақты және шоқ гүлдер, желі, таратын өсімдіктер). Әсіресе гүл жарған «иілген сабақтар» мотиві ерекше көңіл аударарлықтай, дәл сондай ою-өрнектер эллиндік (грек-бактрийлерік, үнді-гректік парфяндық) өнерде де бар. «Теңлік» әшекейлеріндегі басқа мотивтердің көпшілігі, соңғы деректерге қарағанда, Пазырық мәдениетіне үндесіп жататын алтайлық қорғандар Берел, Шебе, Қотандық ескерткіштері Орта Азияның эллиндік өнеріндегі ою-өрнектермен төркіндес. Кейбір бұйымдар, әсіресе қара және қызыл бояулармен боялған заттар, «Есік» қорғанынан табылған олжаларға ұқсайды. Жұқартылған металдан ойылып жасалған әшекей алтын.

Ж.с.д III–II ғғ. Теңліктен табылған олжаның ерекше көңіл аударатыны бетіне салт аттың бейнесі салынған көлбеу төрт бұрышты әшекей, шамасы ол киінге тағуға арналған болуы керек. Салт атты сақтарша кейінген, басында матадан тігілген шошақ бөрік, жадағйын жел желбіретіп тұр. Астындағы атының жалы күзелген, кекілі түюлі, тізесі бүгілге. Жүген, айылбас, ауыздық,сағалдырық бейнеленген. Салт атты бейненің бастауы анықталған жоқ. Мұндай бейнелер ж.с.д . 2 мың жылдықтың аяғынан бастап Таяу Шығыс пен Кіші Азияда белгілі болатын. Жұқартылған металдан ойылып жасалған алтын.

Бір жағы қатты зақымданса да, күміс құмыра жақсы сақталып қалды. Диаметрі 1,5 см тұтқасы жеке жасалып, құмыраға арнайы шегелермен бекітілген. Оның біреуі жүрек пішіндес. Осы тәрізді күміс құмыралар Перещепинск қорғаны мен Қырғызстандағы Тоқмақ облысындағы Қошқар алабында табылған.

XIII–XIV ғғ. Екі сопақша ілгектері бар мистикалық зұлым кейіпкер бейнеленген екі алтын белдік айылбасы. Тоғалар матрицада соғылған және нақышталған. Олардың ішкі жағы көлем беретін жартылай қуыс екі бөліктен құралған. Артқы жағында бекіту үшін екі ілгегі бар.

XIII–XIV ғғ.  Электрлік (алтын мен күмістің қосындысы) нақышталып өрнектелген (лотостың гүлі, иірілген жүзім, бұлттар) көлденең пішінді тұтқасы бар тостақ. Электрлік ыдыс ағаш матрицада соғылған іспетті. Майысқан, сырылған, қарайған және кірленген жерлері бар.

Ж.с.д. IV–I вв. Алтын сымдардан сақина тәрізді майыстырылып жасалған және қызыл түсті тасты ұстап тұратын дәнекерленген жалпақ ілгегі бар сырғалар. Бұрғыланған тесігі бар трапеция тәрізді тас пен және дәнекеленген ілгегінің арасы сыммен бұралып жалғанған.

Ж.с.д. VI–V ғғ. соңы. Сырғалар өз заманының жоғары технологиясы арқылы жасалған, шеңбер бөлігі мен салпыншақ арасын жалғастырушы алтын сырға. Сырғалар көркемдік әдістерді қолдану арқылы, шар тәрізді тас салпыншақ бөлігі бар.

Кешеннен табылған ең құнды жәдігерлердің бірі жұқа алтын пластинадан жасалған алтын құмыра. Қытай және моңғол деректеріне сәйкес осы тәрізді алтын және күміс құмыралар түркі халықтарында кең таралған. Құмыраның ерекшелігі биіктігі енімен салыстырғанда үлкендеу, ортаңғы жағындағы қабырғалары шығыңқы, пішіні бойынша гүл сауытына ұқсас келеді. Тұтқасы бұралған сымнан емес, пластинадан жасалған.    

Ж.с.д. VI–V ғғ. ПБір-біріне жақын төрт жыртқыш түріндегі айылбас. Біреуі жылқының тартпа белдігін әшекелеуге арналса, қалғандары киім әшекейлері. Барлық жыртқыштар (жолбарыс бейнесіндегі) тұрған күйінде, бастарын оңға қарата бейнелеген.

Ж.с.д. VI–V ғғ. соңы. Өз заманының жоғары технологиясы арқылы жасалған, шеңбер бөлігі мен салпыншақ арасын жалғастырушы алтын сырға. Сырға көркемдік әдістерді қолдану арқылы жасалып, шар тәрізді тас салпыншақ бөлігі бар.

Ж.с.д. VI–V ғғ. Ұштығы бар, қос жапырақ түріндегі алтын қапсырмамен қапталған темір қанжар. Басы темір, салтанатты жағдайға арналған ұстауға ыңғайлы, ұштығы екі алтын қапсырмамен қапталып, өрнектелген.

Ж.с.д. XII–X ғғ. Сырғалардың біреуіне алтын жалатылған, оның андрондық дөңгелек сырғалардан еш айырмашылығы жоқ. Түр жағынан ерекше болып құйылған, екіншісінің өте қолайлы да әдемі бекіткіші бар. Дөңгелек сырғаның ортасына бірінің артында бірі тұрған екі ат бейнеленген. Бұл бейнелер бір ізге түскен стиль бойынша қалыпты әдіспен жасалған. Аттардың әр мүшесі әсірелей салынғаны көрініп-ақ тұр: қалыптан тыс жуан мойны мен қақ айырыла төгілген жалы, кең танауы, сәл ғана төмен қарап қалған үлкен дөңгелек көз қалыпты бір тәсілді танытады. Бұл бейнелер тегі жұмсақ тасқа ойылып салынған да, кейіннен әрі қарай жетілдірілмеген болуы керек.

Свастика түрінде жыртқыш сипаттағы орнитоморфты бейне бейнеленген квадратты пішіндегі пластиналы жапсырмалар. Самұрық бейнесі күшті жұмылған ұзын және өткір емес төмен иілген тұмсығы көрсетілен, төменге қарай самайы айқындалады және үлкен дөңгелек дөңесті айналасы шығыңқы дөңгелекпен көмкерілген көзі бар құстың басы түрінде берілген, самұрық басы жанынан бейнеленген. Самұрық бастары бірінен соң бірі айналдыра композицияны аяқтайтын айналма негізінде орнатылған, ортасы бойымен дөңесті шеңбердің айналасы шығыңқы түрде көмкерілген. Самұрық тұмсықтары алдындағы самұрықтың желке тұсымен жанасады. Самұрық бейнелерінде агрессиялық көрніс айқын байқалады. Бір шетінде фантастикалық жануар бейнесі самайы айқын күшті жұмылған тұмсығы түрінде көрсетілген. Ауыз қуысы доға түріндегі тереңдетілген жырық түрінде белгіленген.Жоғарғы жағы көлемді. Бедері айқын, беткі және кері беттері жақсы жасалған. Кері бетінде 4 ілмек дәнекерленіп жапсырылған. Төрт самұрық тұмсығы астынан тесік тесілген. Самұрық көзі астынан желкесіне дейін шығыңқы дөңесті жырықпен көмкерілген.

Свастика түрінде жыртқыш сипаттағы орнитоморфты бейне бейнеленген квадратты пішіндегі пластиналы жапсырмалар. Самұрық бейнесі күшті жұмылған ұзын және өткір емес төмен иілген тұмсығы көрсетілген, төменге қарай самайы айқындалады және үлкен дөңгелек дөңесті айналасы шығыңқы дөңгелекпен көмкерілген көзі бар құстың басы түрінде берілген, самұрық басы жанынан бейнеленген. Самұрық бастары бірінен соң бірі айналдыра композицияны аяқтайтын айналма негізінде орнатылған, ортасы бойымен дөңесті шеңбердің айналасы шығыңқы түрде көмкерілген. Самұрық тұмсықтары алдындағы самұрықтың желке тұсымен жанасады. Самұрық бейнелерінде агрессиялық көрніс айқын байқалады. Бір шетінде фантастикалық жануар бейнесі самайы айқын күшті жұмылған тұмсығы түрінде көрсетілген. Ауыз сызығы доға түріндегі тереңдетілген жырық түрінде белгіленген. Бедері айқын, беткі және кері беттері жақсы жасалған. Кері бетінде 4 ілмек дәнекерленіп жапсырылған. Төрт самұрық тұмсығы астынан тесік тесілген. Самұрық көзі астынан желкесіне дейін үтір тәрізді шығыңқы дөңесті жырықпен көмкерілген.

Сопақшаға түйінділген қарама-қарсы самұрық-қойдың екі басы бейнеленген композициялы пластиналы сопақша пішіндегі жапсырмалар. Самұрық-қойдың бастары жоғарғы бедерде бейнеленген. Шайқасып жатқан тұмсығы созылыңқы ірі көлемдегі бастардың композициялық сюжеттін көруге болады. Жақтары жабық, көздері дөңгелек дөңес дөңгелекше келген қарашығы тамшы түріндегі пішінде көрінеді. Құлақтары қысқа күлте түрінде, горизонтальды. Жануардың мүйізі шығыңқы және құлағы айналасында иілген, құлағының шеті мүйізге келіп тіреледі. Тұмсығы иілген анық көрінеді. Ауыз қуысы тереңдеу келген жырықтар түрінде белгіленіп айналасы шығыңқы. Жоғарғы жағы көлемді болып келеді. Бет жақ бетінің бедері анық және кері жақ беті беткі жақ беті матрица бойынша өрнектер соғылған алтын қаңылтырдан жасалған. Кері жақ бетінде төрт ілмек дәнекерленіп бекітілген.